پریکاردیت ویروسی: التهاب پرده قلب ناشی از عفونت‌های ویروسی
۱. مقدمه
پریکاردیت ویروسی (Viral Pericarditis) یکی از شایع‌ترین انواع پریکاردیت است که در اثر عفونت‌های ویروسی ایجاد می‌شود. پریکاردیت به التهاب پرده نازک محافظ قلب گفته می‌شود که می‌تواند باعث درد قفسه سینه، تب، تپش قلب و تجمع مایع در اطراف قلب شود. تشخیص و درمان به موقع اهمیت بالایی دارد زیرا در صورت عدم مراقبت، عوارضی مانند پریکاردیت مزمن، افیوژن و حتی تامپوناد قلبی ممکن است رخ دهد.
مطالعات نشان داده‌اند که ویروس‌هایی مانند کاکساکی B، اکوویروس، آدنوویروس، ویروس آنفلوآنزا و کرونا نقش مهمی در بروز این بیماری دارند. آگاهی از علائم، عوامل خطر و روش‌های درمانی به پیشگیری از عوارض کمک می‌کند. در این مقاله، به بررسی جامع پریکاردیت ویروسی پرداخته خواهد شد.
۲. آناتومی و فیزیولوژی پریکارد
پریکارد کیسه‌ای دو لایه است که قلب را احاطه کرده و عملکرد حفاظتی دارد. این پرده از دو لایه اصلی تشکیل شده است:
- لایه احشایی (Visceral Layer): مستقیماً بر سطح قلب قرار دارد و با اپی‌کارد همپوشانی دارد.
- لایه جداری (Parietal Layer): لایه خارجی است که قلب را محافظت می‌کند و با طناب‌های فیبروزی به دیواره قفسه سینه متصل است.
بین این دو لایه حدود ۱۵ تا ۵۰ میلی‌لیتر مایع پریکاردیال وجود دارد که اصطکاک قلب را کاهش داده و عملکرد پمپاژ قلب را بهینه می‌کند. این مایع حاوی پروتئین‌ها و سلول‌های ایمنی است که نقش حفاظتی دارد.
عملکردهای اصلی پریکارد
- محافظت مکانیکی قلب در برابر ضربه و فشارهای خارجی.
- کاهش اصطکاک بین قلب و ساختارهای اطراف هنگام انقباض و انبساط.
- محدود کردن گشاد شدن بیش از حد قلب در حالت پر شدن خون.
- پشتیبانی از پمپاژ خون و توزیع فشار بهینه در قلب.
اهمیت پریکارد در سلامت قلب
هر گونه التهاب پریکارد می‌تواند باعث درد شدید قفسه سینه و اختلال در عملکرد قلب شود. التهاب مزمن یا تجمع مایع زیاد ممکن است فشار بر قلب ایجاد کرده و توانایی قلب برای پمپاژ خون را کاهش دهد. در نتیجه، شناخت دقیق آناتومی و فیزیولوژی پریکارد برای تشخیص و درمان پریکاردیت ویروسی ضروری است.
۳. علل پریکاردیت ویروسی
پریکاردیت ویروسی زمانی ایجاد می‌شود که ویروس‌ها به طور مستقیم سلول‌های پریکارد را آلوده کرده یا از طریق فعال کردن پاسخ ایمنی بدن باعث التهاب شوند. شناسایی ویروس عامل در همه بیماران الزامی نیست، اما اطلاع از شایع‌ترین ویروس‌ها در تشخیص و مدیریت بیماری کمک‌کننده است.
ویروس‌های شایع عامل پریکاردیت
- کاکساکی B: رایج‌ترین عامل پریکاردیت در بزرگسالان جوان است و می‌تواند همزمان باعث میوکاردیت شود.
- اکوویروس‌ها: انتروویروس‌هایی که به ویژه در کودکان و نوجوانان باعث التهاب حاد پریکارد می‌شوند.
- آدنوویروس: ویروس شایع در کودکان که ممکن است همراه با علائم تنفسی یا گوارشی ظاهر شود.
- ویروس آنفلوآنزا و پاراآنفلوآنزا: در اپیدمی‌های فصلی، احتمال بروز پریکاردیت افزایش می‌یابد.
- ویروس کرونا (COVID-19): در برخی بیماران باعث التهاب قلب و پریکارد و ایجاد علائم حاد می‌شود.
- EBV و CMV: بیشتر در بیماران با سیستم ایمنی ضعیف دیده می‌شود.
۴. پاتوفیزیولوژی پریکاردیت ویروسی
پس از ورود ویروس به بدن، فرآیندهای پیچیده‌ای در پریکارد رخ می‌دهد که منجر به التهاب و آسیب می‌شود. این فرآیند شامل چند مرحله اصلی است:
۴-۱. ورود ویروس و آلوده کردن سلول‌ها
ویروس‌ها از طریق جریان خون یا لنف وارد پریکارد می‌شوند و سلول‌های مزوتلیال لایه احشایی و جداری را آلوده می‌کنند. این سلول‌ها به عنوان اولین خط دفاعی، سیگنال‌های خطر ترشح کرده و پاسخ ایمنی را فعال می‌کنند.
۴-۲. پاسخ ایمنی و التهاب
سلول‌های ایمنی مانند ماکروفاژها، لنفوسیت‌ها و نوتروفیل‌ها به محل التهاب مهاجرت می‌کنند و سیتوکین‌هایی مانند IL-1، IL-6 و TNF-α ترشح می‌کنند. این سیتوکین‌ها باعث افزایش نفوذپذیری عروق و تجمع مایع پریکاردیال می‌شوند.
۴-۳. تجمع مایع و فشار بر قلب
التهاب باعث افزایش حجم مایع بین لایه‌های پریکارد و فشار بر عضله قلب می‌شود. در موارد شدید، فشار پریکاردیال مانع پر شدن طبیعی بطن‌ها می‌شود که به آن تامپوناد قلبی گفته می‌شود.
۴-۴. فیبروز و پریکاردیت مزمن
در برخی بیماران، التهاب طولانی مدت باعث فیبروز و ضخیم شدن پرده پریکارد می‌شود. این حالت می‌تواند منجر به پریکاردیت تنگی‌دهنده شود که عملکرد قلب را محدود می‌کند و نیاز به درمان‌های تهاجمی دارد.
۴-۵. نقش ژنتیک و سیستم ایمنی فرد
پاسخ ایمنی هر فرد متفاوت است و برخی افراد به دلیل ژنتیک یا بیماری‌های زمینه‌ای، مانند نقص ایمنی یا بیماری‌های خودایمنی، بیشتر در معرض التهاب شدید پریکارد هستند.
۴-۶. عوامل تشدیدکننده
- عفونت‌های همزمان دیگر
- استرس شدید یا ضربه جسمی به قفسه سینه
- سابقه بیماری‌های قلبی یا ریوی
- مصرف داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی
شناخت دقیق مکانیسم‌های پاتوفیزیولوژیک پریکاردیت ویروسی به پزشکان کمک می‌کند تا درمان هدفمندتری ارائه دهند و از عوارض مزمن پیشگیری کنند.
۵. علائم بالینی پریکاردیت ویروسی
علائم پریکاردیت ویروسی معمولاً پس از عفونت ویروسی اولیه ظاهر می‌شوند و شدت آنها می‌تواند از خفیف تا شدید متغیر باشد. شایع‌ترین علائم عبارتند از:
- درد قفسه سینه: شایع‌ترین علامت است. درد معمولاً جلوی قفسه سینه یا پشت استخوان جناغ حس می‌شود و به صورت تیز و متمرکز است. با تنفس عمیق، سرفه یا دراز کشیدن بدتر می‌شود و با نشستن و خم شدن به جلو کاهش می‌یابد.
- تب خفیف تا متوسط: اغلب بین 37.5 تا 38.5 درجه سانتی‌گراد است.
- تپش قلب و ضربان نامنظم: به دلیل التهاب و تحریک پرده‌های قلب و افزایش فعالیت سیستم سمپاتیک رخ می‌دهد.
- تنگی نفس و خستگی: ناشی از تجمع مایع در اطراف قلب یا کاهش عملکرد قلب.
- علائم عمومی ویروسی: شامل سردرد، درد عضلانی، بی‌اشتهایی و ضعف عمومی.
۵-۱. علائم هشداردهنده و اورژانسی
مواردی که نیاز به مراجعه فوری دارند:
- افزایش شدید درد قفسه سینه
- تنگی نفس شدید یا اختلال در تنفس
- سرگیجه، غش یا کاهش فشار خون
- ورم اندام‌ها یا پاها به دلیل نارسایی قلبی ثانویه
۶. تشخیص پریکاردیت ویروسی
تشخیص پریکاردیت ویروسی ترکیبی از معاینه بالینی، آزمایش‌های آزمایشگاهی و تصویربرداری است. تشخیص زودهنگام می‌تواند از عوارض مزمن جلوگیری کند.
۶-۱. معاینه فیزیکی
- شنیدن صدای Friction Rub در قلب: صدایی خشن و خراشنده که معمولاً در انتهای انقباض قلب شنیده می‌شود.
- افزایش ضربان قلب و فشار خون ممکن است مشاهده شود.
- تورم اندام‌ها در موارد شدید و مزمن.
۶-۲. نوار قلب (ECG)
نوار قلب در پریکاردیت ویروسی تغییرات مشخصی نشان می‌دهد:
- بالا رفتن قطعه ST در چند لید
- افتادگی PR
- در پریکاردیت مزمن یا تنگی‌دهنده، تغییرات پایدار در ECG مشاهده می‌شود.
۶-۳. آزمایش خون
- افزایش CRP و ESR به عنوان شاخص التهاب
- افزایش تروپونین در صورت درگیری میوکارد
- شمارش گلبول سفید ممکن است طبیعی یا کمی افزایش یافته باشد
۶-۴. تصویربرداری
- اکوکاردیوگرافی: روش اصلی تشخیص افیوژن و ضخامت پریکارد
- MRI و CT قلب: برای تشخیص پریکاردیت مزمن یا تنگی‌دهنده و مشاهده فیبروز پریکارد
۶-۵. افتراق با بیماری‌های مشابه
علائم پریکاردیت ویروسی ممکن است با بیماری‌های قلبی دیگر مشابه باشد، بنابراین افتراق اهمیت زیادی دارد:
- سکته قلبی: درد سکته معمولاً شدیدتر، طولانی‌تر و با فعالیت بدتر می‌شود و نوار قلب تغییرات آنی عضله قلب را نشان می‌دهد.
- میوکاردیت: التهاب مستقیم عضله قلب؛ ممکن است با نارسایی قلبی همراه باشد و تروپونین بالا داشته باشد.
- انسداد ریوی یا آمبولی ریه: تنگی نفس شدید و درد حاد، نیاز به تصویربرداری ریه.
- گاستریت یا ریفلاکس معده: درد غالباً بعد از غذا و با تغییر وضعیت بدن مرتبط است و علائم قلبی ندارد.
۷. درمان و مدیریت پریکاردیت ویروسی
هدف از درمان پریکاردیت ویروسی کاهش التهاب، کنترل درد، پیشگیری از عوارض و بازگرداندن عملکرد طبیعی قلب است. درمان معمولاً شامل ترکیبی از مراقبت‌های حمایتی و داروهای ضدالتهاب است.
۷-۱. استراحت و مراقبت حمایتی
کاهش فعالیت‌های فیزیکی و استراحت کافی در مراحل حاد بیماری ضروری است. فعالیت شدید می‌تواند التهاب را تشدید کرده و احتمال عود را افزایش دهد.
۷-۲. داروهای ضدالتهاب
- NSAIDs: مانند ایبوپروفن (400-600 میلی‌گرم هر ۸ ساعت) یا ناپروکسن (500 میلی‌گرم هر ۱۲ ساعت) برای کاهش درد و التهاب استفاده می‌شوند. مصرف دارو باید تحت نظر پزشک باشد تا از عوارض گوارشی یا کلیوی جلوگیری شود.
- کولشیسین: دوز معمول 0.5 تا 1 میلی‌گرم روزانه، کمک به کاهش احتمال عود و بهبود پاسخ ضدالتهاب می‌کند.
۷-۳. کورتیکواستروئیدها
در موارد مقاوم به NSAIDs یا کولشیسین، به ویژه در بیماران با بیماری‌های خودایمنی، کورتیکواستروئیدها مانند پردنیزون استفاده می‌شوند. مصرف طولانی‌مدت ممکن است عود بیماری را افزایش دهد، بنابراین کاهش تدریجی دوز توصیه می‌شود.
۷-۴. مدیریت عوارض
- افیوژن شدید یا تامپوناد: پریکاردیوسنتز برای تخلیه مایع و کاهش فشار بر قلب
- پریکاردیت تنگی‌دهنده: در موارد مزمن و شدید، جراحی (Pericardiectomy) ممکن است لازم باشد
- کنترل فشار خون و پایش عملکرد قلب با اکوکاردیوگرافی منظم
۸. پیش‌آگهی
اکثر بیماران ظرف ۲ تا ۴ هفته بهبود می‌یابند. با این حال، ۱۵ تا ۳۰ درصد بیماران ممکن است دچار عود شوند. پایش منظم توسط پزشک و رعایت توصیه‌های درمانی، احتمال عود و عوارض مزمن را کاهش می‌دهد.
عوارض شایع و مهم شامل:
- پریکاردیت مزمن
- پریکاردیت تنگی‌دهنده
- افیوژن و تامپوناد قلبی
- اختلال عملکرد قلب و نارسایی قلبی ثانویه
۹. پیشگیری
روش‌های پیشگیری از پریکاردیت ویروسی شامل اقدامات عمومی و محافظتی است:
- رعایت بهداشت فردی و محیطی
- واکسیناسیون علیه ویروس‌های آنفلوآنزا و کرونا
- تغذیه سالم، ورزش منظم و استراحت کافی
- کنترل بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت و بیماری‌های خودایمنی
- اجتناب از مصرف داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی بدون نظر پزشک
۱۰. نتیجه‌گیری
پریکاردیت ویروسی یک بیماری شایع و مهم قلبی است که تشخیص زودهنگام و درمان مناسب، نقش حیاتی در پیشگیری از عوارض شدید دارد. شناخت دقیق علائم، عوامل خطر، روش‌های تشخیصی و درمانی باعث بهبود پیش‌آگهی و کاهش احتمال عود می‌شود. مراجعه سریع به پزشک در صورت مشاهده علائم هشداردهنده مانند درد شدید قفسه سینه، تنگی نفس و تپش قلب ضروری است.
۱۱. منابع
- Mayo Clinic – Pericarditis
- Cleveland Clinic – Pericarditis
- American Heart Association – Pericarditis
- Libby, P. et al., Braunwald’s Heart Disease, 11th Edition, 2019.
- Imazio, M. et al., “Management of Acute and Recurrent Pericarditis,” Circulation, 2013.
۱۲. سوالات متداول (FAQ)
پریکاردیت ویروسی چقدر شایع است؟
پریکاردیت ویروسی یکی از شایع‌ترین انواع پریکاردیت است و در افراد ۲۰ تا ۵۰ سال بیشتر مشاهده می‌شود.
علائم اصلی پریکاردیت ویروسی چیست؟
درد قفسه سینه، تب، تپش قلب، خستگی و بهبود درد با نشستن و خم شدن به جلو.
درمان پریکاردیت ویروسی چیست؟
استراحت، داروهای ضدالتهاب، کولشیسین، کورتیکواستروئیدها در موارد مقاوم و مدیریت عوارض مانند تخلیه مایع.
